(Tham luËn t¹i Héi th¶o hä Bïi - Ngµy 22/8/2010 của Gs.Vò Khiªu)
Bïi Huy BÝch lµ mét ®¹i danh Nho, ®îc båi dìng vÒ nho gi¸o tõ thuë lät lßng vµ trung thµnh víi Nho gi¸o ®Õn h¬i thë cuèi cïng. Nho gi¸o ®· ®a «ng tíi ®Ønh cao nhÊt cña danh väng: thi ®ç ®Õn hoµng gi¸p, lµm tíi quan tÓ tíng.
Cã thÓ nãi c¸c bíc th¨ng trÇm cña cuéc ®êi «ng g¾n liÒn víi vËn mÖnh cña Nho gi¸o. ¤ng ®· cèng hiÕn cho x· héi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp nhÊt mµ Nho gi¸o cã thÓ cèng hiÕn. ¤ng còng chia sÎ víi Nho gi¸o nh÷ng h¹n chÕ ®· tõng t¹o nªn nhiÒu bi kÞch cña häc thuyÕt nµy.
I. Bïi Huy BÝch vµ Nho gi¸o.
¤ng sinh ra trong mét gia ®×nh Nho gi¸o víi truyÒn thèng häc tËp vµ tu th©n, ®êi ®êi cã c«ng danh hiÓn h¸ch trªn con ®êng khoa ho¹n. ¤ng ®îc ®Ých th©n cha m×nh d¹y dç tõ nhá. Lín lªn, «ng l¹i ®îc nh÷ng thÇy giái kÌm cÆp. Sau khi ®îc häc cô nghÌ ThËn trai NguyÔn B¸ Tr÷, «ng l¹i ®îc theo häc mét nhµ trÝ thøc lçi l¹c ®¬ng thêi d×u d¾t: ®ã lµ b¶ng nh·n Lª Quý §«n.
Trong di c¶o cña «ng, chóng ta cßn ®îc ®äc nh÷ng ®o¹n «ng viÕt vÒ ngêi thÇy vÜ ®¹i nµy. Thay mÆt m«n sinh ®äc ®iÕu v¨n tríc tang lÔ cña thÇy, «ng ®· hÕt lêi ca ngîi thÇy: “Th«ng minh nhÊt thêi, häc vÊn s©u réng, v¨n ch¬ng lçi l¹c, tríc t¸c kh«ng biÕt mÖt. Níc Nam ta, trong vµi tr¨m n¨m nay míi cã mét ngêi nh
Víi tinh thÇn ®éc t«n Nho gi¸o, Bïi Huy BÝch ®¸nh gi¸ thÊp c¶ PhËt gi¸o vµ L·o gi¸o. ¤ng ngîi ca Lª Qu¸t, Tr¬ng H¸n Siªu, Ph¹m S M¹nh, nh÷ng häc trß giái cña Chu An ®· lµm s¸ng tá §¹o th¸nh hiÒn cña Khæng Tö, bµi xÝch c¸c thuyÕt dÞ ®oan, c¸c truyÖn k× qu¸i, c¸c ®iÒu mª tÝn trong PhËt Gi¸o vµ §¹o Gi¸o.
VÒ mÆt tu th©n «ng ®ßi hái con ngêi võa cã t©m thuËt, võa cã tµi trÝ, nãi nh
§èi víi viÖc häc hµnh th× theo «ng, cÇn ph¶i t¹o ra nh÷ng con ngêi cã kiÕn thøc võa réng r·i, võa tËp trung. ¤ng nãi: “ChØ vô hiÓu réng r·i mµ kh«ng biÕt thu gän l¹i lµ phï phiÕm. ChØ biÕt thu gän l¹i mµ kh«ng dùa trªn hiÓu biÕt réng lµ thiÓn cËn”.
Bïi Huy BÝch ®ßi hái ngêi lµm quan ph¶i cã häc, nÕu häc dåi dµo råi th× míi ra lµm quan. ¤ng phª ph¸n nh÷ng ngêi ®îc ®µo t¹o mét c¸ch phiÕn diÖn, vµ ®· trë thµnh phiÕn diÖn khi gi¶i quyÕt c«ng viÖc. ¤ng viÕt:
“GÇn ®©y nh÷ng ngêi ra lµm quan chØ biÕt xö kiÖn tông, lµm giÊy tê mµ th«i. Nh÷ng viÖc binh, viÖc tµi chÝnh vµ viÖc chÝnh sù, nhµ cÇm quyÒn ®Òu phã th¸c cho mét ngêi th©n cËn. Nh÷ng ngêi gäi lµ Nho gi¶ nhÊt thiÕt ph¶i coi mäi viÖc trong ®Þa h¹t ®Òu lµ viÖc m×nh ph¶i lo gi¶i quyÕt”.
Bïi Huy BÝch coi viÖc thi cö lµ ph¬ng tiÖn ®Ó tuyÓn lùa nh©n tµi cho ®Êt níc. GÇn ®©y thi cö kh«ng nh»m môc ®Ých Êy mµ chØ g©y nh÷ng ®iÒu khã kh¨n vµ phiÒn hµ cho thÝ sinh. ¤ng viÕt:
“Ngay c¸c tiÕn sÜ ®îc vµo ®×nh ®èi, ®¸ng lÏ ph¶i hái vÒ ý cña ngò kinh ®Ó xem häc cã uyªn th©m kh«ng, hái vÒ s¸ch sö ®Ó xem cã häc réng kh«ng vµ hái ®¹i lîc vÒ c«ng viÖc chÝnh trÞ ®¬ng thêi ®Ó xem kiÕn thøc cã th«ng suèt kh«ng, nhng c¸c thÞ thÇn khi so¹n ®Çu bµi chÕ s¸ch d©ng lªn vua xem, l¹i cø theo nhau mµ hái chç Èn khuÊt khiÕn cho ngêi ta kh«ng tr¶ lêi ®îc. §iÒu ®ã tëng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu triÒu ®×nh dïng ®Ó ®·i c¸c bËc sÜ qu©n tö vµ tuyÓn lùa nh©n tµi” (L÷ trung t¹p thuyÕt).
Trªn lÜnh vùc v¨n häc, «ng ®· dµnh nhiÒu c«ng søc ®Ó su tÇm nh÷ng di s¶n v¨n hãa cña ®Êt níc. Bé Hoµng ViÖt Thi V¨n tuyÓn lµ mét c«ng tr×nh sao chÐp vµ s¾p xÕp kh¸ c«ng phu. §©y lµ mét cuèn s¸ch rÊt cã gi¸ trÞ ®èi víi häc gi¶ ViÖt Nam vµ nh©n d©n ViÖt Nam S M¹nh xèc næi. Nhµ TrÇn cã nhiÒu ngêi hay th¬ nhng ba ngêi Êy t¬ng ®èi tréi h¬n. Vµo kho¶ng n¨m ThuËn Thiªn (Lª Th¸i Tæ) vµ n¨m Hång §øc (Lª Th¸nh T«ng) cã ®Õn vµi m¬i nhµ th¬ hay cã tiÕng. Th¬ NguyÔn Tr·i, lêi kh«n, ý kháe, tha thiÕt tíi vua, cha. Th¬ Lý Tö CÇu cã vÎ l¹. Th¬ Th¸i ThuËn trong trÎo vµ xa x«i. Th¬ Hoµng §øc L¬ng nhiÒu t×nh tø”.
VÒ quan hÖ gi÷a v¨n ch¬ng vµ ®êi sèng, «ng cho r»ng khÝ lùc cña v¨n ch¬ng g¾n liÒn víi sù hïng m¹nh cña ®Êt níc. §ã lµ ®Æc ®iÓm cña v¨n häc ta tõ tríc.
¤ng thõa nhËn thêi Hång §øc lµ thêi cùc thÞnh cña níc ta nhng “v¨n ch¬ng qu¸ thiªn vÒ ch¶i chuèt nªn dÇn ®i ®Õn chç yÕu ít khiÕn cho níc còng suy yÕu theo. §èi víi v¨n ch¬ng ®¬ng thêi, «ng còng phª ph¸n lµ qu¸ a chuéng hoa mÜ nªn ®· trë thµnh n«ng c¹n. Sù nghiÖp v¨n ch¬ng ph¶i g¾n liÒn víi thÕ níc vµ tôc d©n, ph¶i liªn quan ®Õn chÝnh sù phiÒn hay gi¶m, nh©n tµi thÞnh hay suy…” (L÷ trung t¹p thuyÕt, tr.92).
II. Bïi Huy BÝch víi ®¹o trung hiÕu.
Trung thµnh víi häc thuyÕt Nho gi¸o, «ng ®ßi hái mäi ngêi tríc hÕt ph¶i lÊy trung hiÕu lµm ®Çu.
¤ng nãi nhiÒu vÒ ®¹o hiÕu trong gia ®×nh. Qua nh÷ng ®o¹n håi kÝ cña «ng, ta cµng thÊy râ tÊm lßng thµnh kÝnh cña «ng ®èi víi tæ tiªn, «ng bµ vµ cha mÑ. ¤ng ghi l¹i ®Ó r¨n d¹y con ch¸u nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp, nh÷ng tÊm g¬ng trung, hiÕu, tiÕt, nghÜa cña tæ tiªn. Ta thÊy lßng hiÕu th¶o cña «ng qua bµi th¬ §ªm trung thu nh×n tr¨ng nhí cha vµ qua nh÷ng mÈu håi kÝ vÒ mÑ.
¤ng nªu lªn nghÜa vô cña con ch¸u ®èi víi viÖc thê cóng vµ gi÷ g×n må m¶ cña tæ tiªn. §· thê cóng ph¶i cã lßng thµnh kÝnh. §èi víi må m¶ kh«ng nªn tin vµo thuyÕt phong thñy mµ chØ cÇn x©y dùng sao cho cao r¸o, s¹ch sÏ vµ tån t¹i l©u dµi víi thêi gian. ¤ng r¨n d¹y con ch¸u ph¶i ch¨m chó trau dåi kiÕn thøc vµ ®øc h¹nh, ph¶i lµm ®îc nhiÒu ®iÒu thiÖn. Trong hä, trong lµng ph¶i gi÷ g×n t×nh yªu th¬ng nhêng nhÞn lÉn nhau gi÷a anh chÞ em, tr¸nh mäi sù xÝch mÝch.
VÒ trung, «ng gi÷ trän vÑn tÊm lßng thÇn tö ®èi víi vua Lª vµ chóa TrÞnh. ë ®©y, t«i cÇn lµm s¸ng tá mét ®iÒu lµ th¸i ®é cña Bïi Huy BÝch ®èi víi chóa TrÞnh.
Xa nay, c¸c Nho sÜ thêi NguyÔn thêng ®¸nh gi¸ thÊp c«ng lao cña chóa TrÞnh vµ chØ nhÊn m¹nh nh÷ng hiÖn tîng tiªu cùc mµ th«i. Víi quan ®iÓm nµy chóng ta dÔ dµng suy luËn r»ng Bïi Huy BÝch còng coi TrÞnh S©m nh
Nhng v× sao «ng ®ç Hoµng gi¸p n¨m 1769 th× ngay n¨m sau, ngêi gäi lµ b¹o chóa Êy ®· thu nhËn «ng lµm quan trong Phñ Chóa (1770). Råi suèt tõ ®ã gåm 20 n¨m trêi, «ng l¹i ®îc chóa TrÞnh S©m giao cho nhiÒu chøc vô quan träng nh
Cã ngêi suy ®o¸n r»ng «ng vÒ triÒu xin tõ chøc v× kh«ng muèn gÇn tªn chóa d©m b¹o nµy. T«i nghÜ r»ng ®iÒu Êy kh«ng phï hîp víi tÊm lßng trung hiÕu theo ®¹o Nho cña «ng.
¤ng lµ häc trß cña Lª Quý §«n, suèt ®êi gÇn gòi víi Lª Quý §«n, nhng Lª Quý §«n lµ ngêi tËn trung víi chóa TrÞnh. §«ng ®¶o b¹n bÌ cña «ng, nh÷ng ngêi ®ång niªn, ®ång khoa, ®ång triÒu cña «ng, kh«ng mét ai cã t tëng phï Lª diÖt TrÞnh mµ tÊt c¶ ®Òu th«ng qua viÖc thê chóa ®Ó thê vua.
Tæ tiªn cña «ng suèt b¶y ®êi liªn tôc ®îc phong c«ng hÇu, ®îc chóa n©ng lªn ®Ønh cao cña triÒu ®×nh, ®Òu lµ nh÷ng ngêi chiÕn ®Êu díi l¸ cê cña hä TrÞnh vµ cïng hä TrÞnh b¶o vÖ ng«i vua cho nhµ Lª.
§èi víi «ng, suèt tõ lóc thi ®ç cho ®Õn lóc th«i quan «ng ®îc chóa TrÞnh tin dïng. Víi lßng trung hiÕu, thñy chung cña mét nhµ Nho, «ng chØ cã thÓ biÕt ¬n vµ mong b¸o ®¸p. Lêi «ng c¨n dÆn con ch¸u vÒ hiÕu víi cha, trung víi chóa cßn râ rµng trªn giÊy tr¾ng mùc ®en.
“Tõ xa c¸c chóa muèn chuyªn quyÒn tøc ph¶i chiÕm ng«i vua. Nhµ TrÞnh n¾m gi÷ chÝnh quyÒn h¬n 10 ®êi, l©u ®Õn 200 n¨m mµ ng«i vua cña nhµ Lª kh«ng thay ®æi. §ã lµ mét viÖc xa nay cha tõng cã.
Kho¶ng gi÷a ®êi Lª, tõ khi cã chóa lªn cÇm quyÒn th× c¸c cô tæ ta vµ ta ®Òu thê phông c¶”.
T«i nghÜ r»ng, c¸c nhµ Nho thÕ kØ thø XVIII ®Òu hÕt lßng thê vua, kÝnh chóa. Lý TrÇn Qu¸n lµ mét ®iÓn h×nh. Khi häc trß cña «ng lµ NguyÔn Trang ®· b¾t chóa TrÞnh T«ng nép cho NguyÔn HuÖ th× «ng khãc lín tríc bµn thê chóa vµ tù ch«n sèng m×nh ®Ó t¹ téi víi chóa.
T«i nghÜ r»ng theo ®¹o trung cña Nho gi¸o th× khÝ tiÕt Bïi Huy BÝch cïng c¶nh ngé còng sÏ kh«ng thÓ thua kÐm Lý TrÇn Qu¸n ®îc. Ta h·y xem «ng ®· dÆn l¹i con ch¸u nh nh
Suèt mét ®êi lµm quan, «ng ®· hÕt lßng võa thê chóa, võa lo cho níc ®îc thanh b×nh, d©n ®îc no Êm.
Trong thêi k× trÞ nhËm NghÖ An, «ng nãi lªn t×nh tr¹ng nh©n d©n ph¶i ®ãng thuÕ qu¸ nhiÒu, l¹i cßn qu¸ vÊt v¶ khi ®i nép thuÕ. ViÖc thu thuÕ ®· bÞ hµ l¹m ë díi l¹i cßn ®îc sö dông l·ng phÝ ë trªn. ¤ng so s¸nh viÖc thu thuÕ thêi TrÇn vµ thêi Hång §øc ®Ó thÊy râ r»ng xa kia triÒu ®×nh thu thuÕ ®Òu chó ý lµm thÕ nµo ®Ó tiÖn lîi cho c¶ nhµ níc vµ c¶ nh©n d©n nªn ®· ®îc mäi ngêi vui vÎ ®ãng thuÕ. Cßn nh
Di c¶o cña «ng cßn cã nhiÒu bµi viÕt ph¶n ¸nh nçi khæ cña nh©n d©n vµ t×nh tr¹ng suy tho¸i cña ®êi cuèi Lª, nªu lªn kh¸ nhiÒu ®iÒu khiÕn cho chóng ta ngµy nay ph¶i suy nghÜ.
Nãi vÒ nh÷ng ngêi ®ang cã chøc cã quyÒn, «ng viÕt: “C«ng viÖc cña c¸c quan, ®¹i xuÊt chØ lµm chiÕu lÖ cho xong viÖc, Ýt khi thùc sù quan t©m gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh tr¹ng khÈn cÊp vµ ®au th¬ng cña d©n, kh«ng lµm cho kÎ ¸c biÕt sî phÐp níc, ngêi thiÖn biÕt th¬ng yªu bÒ trªn. ViÖc phßng lôt lµ viÖc rÊt quan hÖ ®Õn ®êi sèng cña d©n, d©n ®· khã nhäc vÊt v¶ ®Ó ®¾p ®ª mµ c¸c chuyªn ty thõa hµnh cßn cã ngêi s¸ch nhiÔu hä. Nh÷ng viÖc khai khÈn cña d©n nh
§èi víi nh÷ng viÖc tôc lÖ trong cuéc sèng hµng ngµy «ng viÕt: “VÒ cíi xin, ma chay, tÕ lÔ… triÒu ®×nh kh«ng cã mét quy chÕ nhÊt ®Þnh, mçi nhµ ®Æt ra mét ph¬ng phÐp riªng, mçi lµng ®Æt ra mét tôc lÖ riªng”.
§èi víi viÖc tÝn ngìng vµ thê cóng «ng viÕt: “Mª hoÆc theo thuyÕt b¸o øng, ngêi ë ®©u th× PhËt ë ®Êy. Cã x· cã tíi ba, bèn ng«i chïa, chi phÝ vµo ®Êy kh«ng biÕt bao nhiªu mµ kÓ. §èi víi c¸c thÇn cña x·, hä thêng cÇu c¹nh bé lÔ, thõa nhËn vµ phong cho duÖ hiÖu. T¸n, kiÖu vµ c¸c ®å ríc th× xa phÝ kh«ng chõng mùc nµo. C¸c nhµ s, c¸c thÇy cóng cïng c¸c tµ thÇn hay lµm yªu lµm qu¸i th× hä thê phông rÊt ch¨m chØ. Cßn nh
Ph¶n ¶nh t×nh h×nh trªn ®©y lµ rÊt chÝnh x¸c, nh÷ng vÊn ®Ò nªu lªn trªn ®©y lµ rÊt cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, «ng kh«ng ®Ò ra ®îc nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ vµ h÷u hiÖu víi mét nh·n quan phï hîp víi thêi thÕ. ¤ng ®· kh«ng vît ra khái nh÷ng kinh ®iÓn cña th¸nh hiÒn mµ chØ dõng l¹i ë nh÷ng tÊm g¬ng cæ nh©n tõ ®êi Nghiªu, ThuÊn, Thang, V¨n, Vò…
¤ng còng ®· nhiÒu lÇn d©ng tê kh¶i lªn chóa, nh¾c chóa vÒ nh÷ng tÊm g¬ng cña vua hiÒn, chóa giái thêi xa ë Trung Quèc. ¤ng còng ®· khuyªn r¨n chóa nªn lµm ®iÒu thiÖn, nªn söa ®æi lçi lÇm vµ nªn tiÕt dôc. Nhng ý cña «ng ®îc chóa coi lµ kh«ng thiÕt thùc.
III. Bïi Huy BÝch tríc diÔn biÕn cña thêi cuéc.
Sau khi TrÞnh S©m qua ®êi, TrÞnh Kh¶i lªn ng«i chóa, Bïi Huy BÝch ®îc cö lµm tham tông mét thêi gian. Khi T©y S¬n ra B¾c lÇn thø nhÊt (1786), TrÞnh T«ng cö Bïi Huy BÝch ®em qu©n ra phèi hîp cïng Hoµng Phïng C¬ nhng cha ®Õn n¬i th× qu©n cña Hoµng Phïng C¬ ®· tan vì.
Tõ ®Êy, «ng lui vÒ an dìng vµ kh«ng tham gia viÖc níc n÷a. Tõ ngµy ®ã, gÇn 30 n¨m trêi «ng ë n«ng th«n, sèng an vui víi xãm lµng, hßa hîp víi cá, hoa, tr¨ng, níc, d¹y dç c¸c con em, cïng b¹n bÌ ng©m vÞnh vµ bµn luËn nh÷ng chuyÖn v¨n ch¬ng sö s¸ch. §ã lµ nh÷ng ngµy «ng sèng cuéc sèng trän vÑn thanh cao víi tÝnh c¸ch Nhan Uyªn, §µo TiÒm.
Trong thêi gian nµy «ng míi hiÓu ý nghÜa cña ch÷ nhµn mµ tríc ®©y «ng ®· tõng nghe thÇy «ng lµ Lª Quý §«n nãi. ¤ng kÓ l¹i: “N¨m Êt DËu (1765) ta thêng theo QuÕ §êng tiªn sinh ch¬i ë Kh¬ng §×nh (bÊy giê tiªn sinh ®· xin vÒ nghØ) nghØ ë mét c¸i qu¸n v¾ng gi÷a ®ång. Tiªn sinh ®øng trªn mét sµn b»ng tre cêi b¶o ta r»ng: “Anh cã biÕt kh«ng, c«ng danh cø gÆp thêi th× cã, chØ cã giê phót nhµn rçi nh
§Õn sau ta gÆp ph¶i c¶nh: “TiÕn lªn th× kh«ng lµm næi c«ng viÖc, lui vÒ th× chiÒu ®×nh kh«ng nghe, ®Õn nçi: Gi÷ tr©u th× tr©u sæng, gi÷ rïa th× rïa n¸t míi th«i. B©y giê ta cø nhí m·i lêi nãi cña Tiªn sinh”.
Chóng ta xóc ®éng tríc lêi nãi ch©n thµnh nµy cña Bïi Huy BÝch, «ng ©n hËn v× ®· suèt cuéc ®êi vÊt v¶ mµ ch¼ng lµm ®îc bao nhiªu viÖc gäi lµ bæ Ých víi nh©n d©n. §ã còng lµ t©m tr¹ng cña «ng khi viÕt hai c©u th¬:
D©n kÕ lµm v« bæ
Kú nh
Chóng ta th«ng c¶m víi «ng, ngêi ®· suèt ®êi muèn ®em ®¹o Nho ra gióp d©n, gióp níc. Nho gi¸o ®· ®em l¹i cho «ng tinh thÇn tu th©n, dìng tÝnh, th¸i ®é trung thùc trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi. Nho gi¸o còng nu«i dìng ë «ng khÝ tiÕt nhµ Nho, tríc mäi sù c¸m dç cña tiÒn tµi vµ danh väng. Tuy nhiªn, Nho gi¸o lµ mét thø häc thuyÕt cøng nh¾c, chØ thÝch hîp víi mét x· héi ngµn n¨m kh«ng ®æi. Häc thuyÕt Êy ®· ®em l¹i cho «ng mét th¸i ®é gi¸o ®iÒu tríc s¸ch vë, tinh thÇn hËu cæ b¹c kim, sù sïng b¸i mï qu¸ng ®èi víi nÒn v¨n hãa níc ngoµi.
Nho gi¸o vÒ mÆt nµy ®· thùc sù trë thµnh mét sîi d©y trãi buéc ®èi víi «ng. Trong triÒu ®×nh cña vua Lª vµ chóa TrÞnh, «ng kh«ng cã nh÷ng ý kiÕn thiÕt thùc nh Lª Quý §«n, Ng« Th× NhËm. §èi víi nhµ M¹c, «ng kh«ng cã c¸i nh×n réng r·i nh NguyÔn BØnh Khiªm, Tr¹ng nguyªn nhµ M¹c, NguyÔn Gi¶n Thanh, Tr¹ng Nguyªn nhµ Lª. §èi víi Quang Trung, «ng kh«ng cã sù hëng øng tÝch cùc nh Ng« Th× NhËm, Phan Huy Ých, La S¬n Phu Tö, Bïi D¬ng LÞch. §ã lµ nh÷ng h¹n chÕ cña «ng, nh÷ng h¹n chÕ ®· t¹o nªn mét bi kÞch ®¸ng tiÕc ë mét con ngêi rÊt th«ng minh, rÊt trung thùc vµ ®Çy t©m huyÕt ®èi víi Tæ quèc vµ nh©n d©n nh «ng.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét